W tym samym roku miało miejsce także drugie istotne wydarzenie – zamordowany został przez swojego bratanka król rzymski Albrecht I Habsburg. Wydarzenie to otworzyło Luksemburgom drogę do władzy. Elektorzy nie zamierzali na miejsce Albrechta wybrać osoby z silnego rodu. Jeden z elektorów, nowo mianowany arcybiskup Trewiru, Baldwin, wysunął zatem kandydaturę swojego niezbyt liczącego się brata, Henryka, który wybrany został nowym królem rzymskim – koronowany został w 1309 r. w Akwizgranie i rządził odtąd jako Henryk VII.

W jaki sposób Luksemburgowie zdobyli władzę w Królestwie Czech?

Po wygaśnięciu w 1306 r. dynastii Przemyślidów w skutek zamordowania Wacława III, w Królestwie Czech zapanował chaos i rozgorzała walka o władzę, która przechodziła z rąk do rąk. Na krótko objął ją syn króla rzymskiego Albrechta I Habsburga, Rudolf ożeniony z wdową po Wacławie II, Elżbietą wywodzącą się z gałęzi Piastów wielkopolskich. Pretensje do rządów w Czechach zgłaszał jednak także wuj Rudolfa, Henryk karyncki. Czesi podzielili się, wspierając jedną lub drugą stronę. Rudolf szybko zraził do siebie poddanych, otaczał się niemieckimi doradcami, zarzucano mu także skąpstwo. Złośliwie nazywano go „królem Kasza”. Rudolf zmarł w 1307 r., a po jego śmierci Czesi obrali władcą wspomnianego Henryka karynckiego. Ten jednak również nie radził sobie w rządzeniu, jego autorytet nie był z tego powodu silny. Poddani poszukiwać zaczęli więc nowego kandydata na swego króla. Wybór padł na Jana – młodego syna rzymskiego króla Henryka VII Luksemburskiego. Delegacja czeska udała się na dwór Henryka VII z prośbą o wydanie syna. Zaplanowano, że Jan ożeni się z córką Wacława II, Elżbietą. Henryk VII początkowo chciał za króla dać im swego brata Walrama. Będący w delegacji czeskiej opat zbrasławski Konrad, odrzucił jednak propozycję, tłumacząc, że Czesi nie chcą króla z linii bocznej. Tak naprawdę chodziło jednak zapewne o to, że Czesi nie chcieli za króla dorosłego mężczyzny, którym nie mogliby kierować. Ostatecznie Henryk VII dał zgodę na objęcie władzy w Czechach przez czternastoletniego Jana i ślub z Elżbietą, który odbył się 1 września 1310 r. w Spirze. Przybywając do Czech Jan nie mógł jednak objąć rządów w całym kraju, musiał pokonać najpierw swojego oponenta Henryka karynckiego, w którego rękach znajdowała się Praga. Zwolennicy Jana przyjęli go jednak w stolicy, a Henryk karyncki zmuszony został do ucieczki. 7 stycznia 1311 r. arcybiskup Moguncji, jako zwierzchnik diecezji praskiej, koronował w Pradze Jana i Elżbietę.

W 1311 r. ojciec Jana Luksemburskiego, Henryk VII, odbył wyprawę do Italii, gdzie rok później koronowany został na cesarza. Podczas wyprawy zmarła jednak matka Jana, Małgorzata brabancka, a podczas toczącej się wówczas wojny, przy oblężeniu Bresci zginął brat Henryka VII, Walram. Jan Luksemburski wyruszył z pomocą dla ojca do Italii dopiero w 1313 r., wiodąc rycerzy czeskich i niemieckich. W drodze jednak doszła do niego wiadomość o śmierci ojca. W krótkim więc czasie Luksemburgowie odnieśli wielki sukces, szybko jednak dotknęła tę rodzinę wielka tragedia.

Jan nie miał wystarczającego poparcia, by myśleć o przejęciu władzy po ojcu. Jego przeciwnicy wskazywali także na jego młody wiek, uniemożliwiający sprawowanie rządów. O panowanie w Rzeszy ubiegali się przedstawiciele silnych rodów Habsburgowie oraz Wittelsbachowie. Kto zostanie nowym królem było bardzo ważne dla Jana. Czechy były bowiem lennem Rzeszy – nowy władca odebrać mógł je więc Luksemburgowi. Młody Jan miał jednak atut w swych rękach, jako król Czech dysponował – jako jeden z elektorów – głosem w wyborze nowego monarchy. Do walki o tron stanął Fryderyk Piękny Habsburg oraz Ludwik Wittelsbach. W 1314 r. we Frankfurcie doszło do podwójnej elekcji, Jan Luksemburski zagłosował wówczas na Ludwika. Walka o władzę rozstrzygnęła się na korzyść Wittelsbacha dopiero w 1322 r. po wygranej przez niego bitwie pod Muhldorf, w której u boku Ludwika walczył Jan Luksemburski.

Obejmując władzę w Królestwie Czech Jan musiał najpierw scalić państwo. Morawy zostały przez Henryka VII zastawione Habsburgom, Jan musiał więc je wykupić. Na Morawach musiał następnie także poskromić zbuntowane rycerstwo oraz zwalczać rozbójnictwo, powszechnie szerzące się z powodu chaosu w czasach walki o władzę w kraju. Zajęty poskramianiem buntowników na Morawach, Jan Luksemburski być może zaprzepaścił szansę na objęcie władzy w Polsce. W tym samym czasie trwał bowiem słynny bunt krakowskiego wójta Alberta przeciwko rządom Władysława Łokietka. Część historyków przyjmuje, że małopolscy buntownicy chcieli oddać władzę właśnie królowi Czech. Ten jednak nie mógł myśleć wówczas o ekspansji w Polsce, pierwsze bowiem lata rządów Luksemburga w Czechach upłynęło bardzo niespokojnie. Zmagać musiał się nie tylko z buntem na Morawach, ale też z silną opozycją rywalizujących ze sobą czeskich możnych. Na domiar złego, sytuację w Czechach komplikowała bardzo częsta nieobecność Jana. Znany był z nieustannego podróżowania po Europie, zaangażowany był w wielką politykę i utarło się o nim powiedzenie, że „bez pomocy Boskiej i króla czeskiego nie da się tego załatwić”. Niepokoje w Królestwie Czech zażegnane zostały dopiero w 1319 r., kiedy Jan porozumiał się z czeskimi możnymi. Obiecał im m. in., że odsunie z dworu swoich obcych doradców, przeciwko którym mocno protestowali Czesi.

Luksemburgowie obejmując władzę w Czechach po wymarciu Przemyślidów dziedziczyli po nich także prawo do rządów w Królestwie Polskim, którego Wacław II i jego syn, Wacław III, byli prawowitymi władcami. Z powodu zaangażowania Jana na zachodzie, a także problemów wewnętrznych w samych Czechach, trudno było jednak myśleć o objęciu rządów w Polsce, gdzie mocno usadowił się już Władysław Łokietek. Koronacja Łokietka w 1320 r. nie była jednak uznawana przez Luksemburga, który sam tytułował się królem Polski, Władysława nazywając tylko „królem Krakowa”. Dopiero po uporaniu się z opozycją wewnętrzną, Jan zdecydował się na interwencję w Polsce. Wykorzystując jako pretekst najazd Władysława Łokietka wraz Litwinami na Brandenburgię w 1326 r., należącą do Wittelsbachów sprzymierzonych wówczas z Luksemburgami, czeski król wyruszył zbrojnie na Kraków. Przed klęską uchroniła Łokietka interwencja dyplomatyczna jego zięcia, króla węgierskiego Karola Roberta. Niepowodzenie pod Krakowem Jan powetował sobie na Śląsku – wracając z wyprawy wojennej zmusił do złożenia sobie hołdu Piastów górnośląskich. Dwa lata później z kolei władzę króla czeskiego uznali także niemal wszyscy Piastowie dolnośląscy. W ten sposób Śląsk na trwałe dostał się w orbitę wpływów czeskich.

Władysławowi Łokietkowi groziły ze strony Luksemburga nie tylko jego pretensje do polskiego tronu, niekorzystne dla Polski było także przymierze łączące Czechy z zakonem krzyżackim. Skutkiem tego sojuszu i wspólnych działań zakonu z Janem był ich wspólny najazd i zagarnięcie ziemi dobrzyńskiej w 1329 r., a następnie odebranie Łokietkowi także Kujaw. W 1329 r. Jan zmusił również do uznania swej władzy księcia mazowieckiego Wacława płockiego, którego księstwo stało się lennem czeskim. Niekorzystne dla Polski stało się także przekazanie krzyżakom przez Jana – jako spadkobiercy Przemyślidów, niegdyś królów Polski – praw do okupowanego przez zakon Pomorza Gdańskiego.

W burzliwym czasie, na początku panowania Jana w Czechach, w 1316 r. przyszedł na świat jego pierworodny syn. Ochrzczony został imieniem Wacław, na cześć królów czeskich z dynastii Przemyślidów. Imienia tego jednak nie używał i posługiwał się imieniem Karol. Między Janem i jego żoną Elżbietą doszło do konfliktu. Król obawiał się, że Elżbieta i sprzyjający jej możni doprowadzą do elekcji małego Karola. Nieobecny wciąż w Czechach Jan mógł się czuć zagrożony, gdyż prawa do władzy jego syna, jako potomka Przemyślidów po kądzieli, były większe niż jego prawa. Był bowiem tylko królem z wyboru. Jan odebrał więc siłą Elżbiecie małego Karola i wywiózł go do Francji. Elżbieta zaś, pozbawiona środków do życia musiała opuścić kraj. Karol wychowywał się na francuskim dworze, gdzie pod okiem nauczyciela, Piotra Rogera (późniejszego papieża Klemensa VI), otrzymał staranne wykształcenie i ożeniony został z kuzynką króla Francji – Blanką de Valois. Doświadczenie w rządzeniu i walce zdobywał także w Italii. Do Czech powrócił dopiero mając 17 lat i mianowany został przez ojca margrabią Moraw. Powrócił do miejsca, w którym się urodził, lecz jego matka już nie żyła. Zapomniał także język czeski. Królestwo, które zastał było spustoszone, wszystkie zamki zostały zastawione lub podupadły – nie miał się więc nawet gdzie zatrzymać. W kolejnych latach istniała nieufność między Janem i Karolem. Ojciec, za podszeptami swoich niektórych doradców, uważał go wciąż za swego konkurenta, który może pozbawić go władzy. Między ojcem i synem dochodziło też do różnicy zdań w kwestii polityki zagranicznej. Z powodu konfliktu między nimi w 1337 r. Karol zmuszony został nawet na krótko do opuszczenia Czech. Odgrywać zaczął jednak wkrótce coraz większą rolę w Czechach ze względu na częstą nieobecność ojca, a także jego chorobę – Jan był już niemal całkowicie ślepy.

W 1335 r. doszło do konfliktu między Luksemburgami i Habsburgami sprzymierzonymi z Wittelsbachami. Powodem sporu była Karyntia i Tyrol. Komplikacje te miały duży wpływ na politykę zasiadającego na polskim tronie od dwóch lat Kazimierza Wielkiego. Wykorzystując niezgodę umiejętnie lawirował między stronami, starając się ugrać dla siebie jak najwięcej. Rozmawiał jednocześnie ze skonfliktowanymi ze sobą Luksemburgami i Wittelsbachami, liczącymi na przeciągnięcie Kazimierza na swoją stronę w zbliżającej się wojnie. Wówczas projektowane było małżeństwo córki Kazimierza, Elżbiety, z synem cesarza, Ludwikiem Wittelsbachem. Kazimierz postanowił związać się z Luksemburgami. Podczas rozmów w Trenczynie w 1335 r. posłowie Kazimierza zawarli z Luksemburgami wstępną umowę o zrzeczeniu się przez nich praw do polskiej korony. Ostatecznie rozstrzygnięcie w tej ważnej dla Kazimierza kwestii nastąpiło podczas osobistego spotkania polskiego króla z Luksemburgami w listopadzie 1335 r. w węgierskim Wyszehradzie. Przy mediacji Karola Roberta, Jan i Karol Luksemburgowie zrzekli się praw do polskiej korony za cenę 20 tys. kop groszy praskich. Jan Luksemburski wraz z królem węgierskim, jako arbitrzy w sporze Polski z zakonem krzyżackim o Pomorze, wydali wówczas także w tej sprawie wyrok. Był on niekorzystny dla Polski – Pomorze przyznane zostało krzyżakom.

W kolejnych latach Kazimierz coraz bardziej zbliżał się do Luksemburgów. Licząc na ich przychylność w sprawie odzyskanie Pomorza z rąk zakonu w 1339 r., krótko przed procesem warszawskim, Kazimierz zrzekł się swych praw do wszystkich księstw śląskich, będących już lennem czeskim. W 1341 r. natomiast zawarł w Pradze z Luksemburgami układ o przyjaźni, który przypieczętowany zostać miał małżeństwem Kazimierza z córką Jana Luksemburskiego – Małgorzatą. Gdy ta zmarła jednak przed ślubem, Kazimierz za radą Luksemburgów ożenił się z Adelajdą Heską.

Wiążąc się z Luksemburgami Kazimierz liczył, że dzięki ich pomocy wymusi na krzyżakach oddanie Pomorza. Plany polskiego króla nie powiodły się. Kazimierz w 1343 r. zawarł pokój w Kaliszu z zakonem, a następnie podjął próby odzyskania wpływów na Śląsku, co oznaczało wystąpienie przeciwko Luksemburgom, dotychczasowym sojusznikom. Wpierw, korzystając z zatargu Luksemburgów z księciem żagańskim Henrykiem, odebrał mu Wschowę. Następnie zawarł w 1345 r. antyluksemburskie przymierze z cesarzem Ludwikiem IV Wittelsbachem i Bolkiem II świdnickim. Wojna z Luksemburgami, trwająca w latach 1345-1348, poprzedzona porwaniem i uwięzieniem w Kaliszu powracającego z Prus Karola Luksemburskiego, nie przyniosła jednak Kazimierzowi sukcesu. Jego interwencja na Śląsku zakończyła się klęską i odwrotem do Krakowa, pod który, podobnie jak w 1327 r., podeszła armia czeska na czele z Janem Luksemburskim. Po bezskutecznym oblężeniu polskiej stolicy, w czasie odwrotu wojsko czeskie zostało pobite przez oddziały polsko-węgierskie pod Lelowem i Będzinem. Konflikt zakończył się ostatecznie podpisaniem pokoju w Namysłowie w 1348 r.

W trakcie wojny miały miejsce ważne wydarzenia dla rodziny Luksemburgów. W 1346 r. opozycja wobec cesarza Ludwika IV Wittelsbacha dokonała wyboru Karola na nowego króla rzymskiego. W tym samym roku, walcząc w tzw. Wojnie stuletniej między Francją i Anglią, zginął w bitwie pod Crecy Jan Luksemburski. Walczący po stronie francuskiej, czeski król widząc, że nie ma już nadziei na zwycięstwo, rzec miał „Nie daj Panie Boże, aby król czeski przed walką uciekał”. Będąc już całkowicie ślepy, kazał przywiązać swojego konia do koni dwóch rycerzy i ruszył do boju. Jego ciało pochowane zostało następne przez Karola w rodzinnym Luksemburgu. Po śmierci ojca Karol koronowany został w 1347 r. na króla Czech. W 1347 r. zmarł także cesarz Ludwik IV Wittelsbach , zniknął więc konkurent Karola do władzy w Rzeszy. Rządy Karola Luksemburskiego były jednym z najlepszych okresów w dziejach Królestwa Czeskiego. W 1344 r. dzięki jego staraniom powstało arcybiskupstwo w Pradze, dotąd praskie biskupstwo podległe było metropolii w Moguncji. Z inicjatywy Karola ufundowany został także w 1348 r. uniwersytet w Pradze. Ważnym wydarzeniem z czasów jego panowania było wydanie w 1356 r. tzw. Złotej Bulli Karola, na mocy której uregulowano sposób wyboru króla rzymskiego. Prawo wyboru przysługiwać miało elektorom: królowi czeskiemu, margrabiemu brandenburskiemu, palatynowi reńskiemu, księciu saskiemu oraz trzem duchownym: arcybiskupom Kolonii, Moguncji i Trewiru.

W 1348 r. Karol wydał dekret o inkorporacji księstw śląskich do Korony Królestwa Czeskiego. Niezależne pozostawało wówczas tylko księstwo świdnicko-jaworskie. Bolko II po zawarciu pokoju w Namysłowie i zaangażowaniu się Kazimierza Wielkiego na Rusi, nie był w stanie samodzielnie opierać się potędze czeskiego króla. Rozpoczął z nim pertraktacje, których skutkiem były zaręczyny w 1350 r. bratanicy Bolka, Anny, z synem Karola, Wacławem. Do małżeństwa jednak nie doszło. Mający w chwili zaręczyn niespełna rok, Wacław zmarł już w 1351 r. Gdy jednak dwa lata później zmarła druga żona Karola IV, wówczas czeski król sam starać mógł się o rękę świdnickiej księżniczki. Do ich małżeństwa doszło w Budzie w lipcu 1353 r. Wraz z ręką Anny Luksemburgowie zyskali prawa do spadku po Bolku II. W przypadku bowiem jego bezpotomnej, śmierci Anna dziedziczyć miała po stryju księstwo świdnicko-jaworskie. Anna koronowana została na królową Czech, a w 1355 r. udała się wraz z mężem do Rzymu, gdzie koronowana została na cesarzową. Urodziła Karolowi córkę Elżbietę, a w 1361 r. dała mężowi upragnionego syna i następcę tronu, który po śmierci ojca w 1378 r. rządził jako Wacław IV. W 1363 r., rok po śmierci Anny świdnickiej, czwartą i ostatnią żoną Karola IV została wnuczka Kazimierza Wielkiego, Elżbieta pomorska – córka Bogusława V i Elżbiety.

Tomasz Zawadzki